Frå motviljens kompendium. Om Speil av Andrej Tarkovskij

Speil, Andrej Tarkovskij 1975

 

Dette er et utdrag av Øyehaugs tekst. Les hele i papirutgaven av Z 4/2021.

1.

Finst det ei øvre grense for kor mange gonger ein kan sjå Andrej Tarkovskijs Speil? Ei grense som, om ein kryssar den, vil manifestere seg som ein slags høg tutande alarm, til dømes? I tilfelle har eg ikkje nådd den enno, for eg har sett Tarkovskijs Speil nitten gonger. Nitten gonger har eg sett filmens kvinnelege hovudperson i opningsscena sette seg på gjerdet nedanfor trehuset i skogen, sjå lengtande (eller berre tankefullt) utover enga med blømande bokkveite; nitten gonger har eg sett ein vind suse gjennom bokkveiten, kvinna drage strikkejakka godt om brystet, tenne seg ein røyk. Nitten gonger har eg sett den framande mannen kome gåande opp gjennom den blømande, vaiande bokkveiten i vinden, sette seg ved sida av kvinna på gjerdet, nitten gongar har eg sett gjerdet ramle saman, dei to falle ned på bakken. Om eg då har telt rett.

2.

Når ein ser denne enga med blømande bokkveite i filmen som det blæs ein vind gjennom, verkar det som eit tilfeldig felt med bokkveite. Ein veit gjerne ikkje at det er bokkveite heller, ein tenker i sitt naive sinn «åker», eller «blomeeng», men når ein les i Andrej Tarkovskijs bok Den förseglade tiden, der han reflekterer over filmkunsten, forstår ein at heile denne blomeenga er planta til filmen, og at Tarkovskij hadde problem med å få lokalbefolkninga til å tru på han når han fortalde dei at det vaks bokkveite der då han var barn. Han vaks nemleg opp der filmen er filma. Det er i hans barndomslandskap vi ser kvinna («mor hans») og mannen (ein tilfeldig forbipasserande) falle ned frå eit gjerde. Og det var her det blømde ei stor eng med bokkveite, det brukte å vere svært vakkert når det blømde, minnest Tarkovskij, med kvite blomar som fekk feltet til å sjå ut som at det var dekt av snø. Men nei, sa dei lokale bøndene, her kan ikkje bokkveite trivast, her trivst berre havre og kløver. Tarkovskij var sikker på at han hugsa rett, så han og teamet hans planta eit heilt felt med bokkveite, som dei lokale bøndene til si store undring såg at vaks opp, og treivst. Tarkovskij skriv: «Det var verkeleg som om vi hadde fått eit bilete på minnets emosjonelle kraft – av minnets evne til å kome bortanfor dei innsjøane som tida skaper, og det var akkurat det filmen skulle handle om[i].»

Slik sett finst det ikkje måte på for evig liv for akkurat dette feltet med blømande bokkveite: Ein gong blømde det for eit lite barn, som minnest det i vaksen alder, plantar det på nytt for å plassere det i ein film, gjenskaper det, så å seie, i dobbelt tyding, der det vil bløme i all æve. Så er det jo slik at desse ulike versjonane av det blømande bokkveitefeltet blæs inni mitt eige minne, og har skapt og skaper openbert framleis tekst, første gong i ei novelle, der det er to fiktive personar som snakkar om akkurat denne scena, og der forfattaren avslører si naive oppfatning av veksten som vaiar i vinden som «åker», idet den fiktive mannen i novella seier at det er «nettopp dette med at folk kjem gåande gjennom vindfulle åkrar, og at dei ikkje er dei ein sit på gjerdet og ventar på likevel.» Og her er vi så igjen, ved bokkveiten, som berre blømer og blømer.

3.

Speil kom ut i Russland i 1975, og delte publikum, grovt oppsummert, i to: Dei som meinte det var eit makkverk, og dei som meinte det var eit meisterverk. Gruppe nummer ein forlét gjerne filmvisingane i harnisk. Ein var ikkje vande med, eller likte ikkje, eller blei i harnisk av, å sjå filmar som hadde ei hoppande tidslinje, som blanda sekvensar som var dei noveller med eigne tidsplan, og verkelegheitsplan, i og med at nokre sekvensar var draumar eller mareritt, eller endåtil minne om draumar eller mareritt, som den usynlege hovudpersonen hadde, og ja, som hadde ein hovudperson som var usynleg, berre til stades som ei forteljarstemme eller evt. i dialog med andre (synlege) personar. Ein var ikkje heilt vande med blanding av fiksjon og dokumentarklipp. Eller med det forvirrande i at ein og same skodespelar spelte to ulike roller; det er den same skodespelaren som spelar forteljarens mor, i tilbakeblikka, og som spelar forteljarens eks-kone på notidsplanet. Det er også den same unge guten som spelar forteljaren som ung gut, og som spelar forteljarens son i notida. Kan hende reagerte ein også på blandinga av svart-kvitt og fargefilm, kan hende likte ein ikkje det nærgåande og tolmodige fokuset på dei fysiske omgjevnadane, der til dømes det svært lite dramatiske potensialet i at mjølk som dryp frå eit bord og ned på golvet, i tilfelle skal følgast dråpe for dråpe. Kan hende syntest ein at det var overdrive å på filmlerretet følgje ein dampflekk på ei glatt bordoverflate sin veg mot utsletting, sakte, sakte, til crescendoet av ein dramatisk musikk.

Gruppe nummer to, derimot, såg kvaliteten i alt dette, eit nyskapande filmverk på russisk jord. Kan hende såg dei scena der den unge guten (forteljaren som barn) sit i eit mørkt rom og ventar på mor si, og guten stirer på seg sjølv i spegelen på ein både nysgjerrig, granskande, utolmodig, sorgfull, intens, måte, utan å blunke i det som verkar som fleirfaldige minutt, og kjende at det rørte ved dei sjølve. Slikt hadde kanskje dei også gjort; stått og sett på seg sjølv i spegelen og lurt på kven dei var, eigentleg, og kven dei kunne kome til å bli. Vidare såg dei: Ei høne hoppe ut av eit knust vindauge i sakte film. Ei hand blade i ei bok med teikningar av Leonardo da Vinci, ei av teikningane likna mystisk på filmens kvinnelege hovudperson. Kan hende spurde dei seg sjølve: Er vi verkeleg så like, vi menneske, at somme av oss allereie er teikna for fem hundre år sidan?

[i] Alle sitat frå den svenske utgåva av Andrej Tarkovskijs Den förseglade tiden, Atrium förlag (2009), oms. av Håkan Lövgren, er for høvet omsett av meg.

Hele essayet kan du lese i papirutgaven av Z, Z 4 2021: Forfattere om film. Det kan også kjøpes hos Tekstallmenningen.no, og i Oslo på Filmens hus, Tronsmo og Litteraturhuset.

 

Tweet

Til toppen | Utskriftsvennlig versjon