Det kunne ikkje ha skjedd ein annan stad

For nokre år sidan såg eg eit sånn typisk ettermiddagsprogram for ungdom. Dei hadde bedt folk senda inn sine beste sjølvlaga actionsportfilmar. Vinnaren vart kåra og intervjua, han hadde filma kompisane, nokre BMX-syklar og ei terrengløype. Men i studio sat og ein annan fyr.

Me fekk sjå nokre klypp og det var verkeleg heilt sinnsjukt. Dei sprengte bilar, køyrde dei utfor stup og brann dei opp. I eit tilfelle hadde dei delt ein i to, montert ein bensintank i passasjersetet, og køyrde rundt med berre den fremste halvparten. All handling dreidde seg berre om å koma til neste bil som dei kunne krasja. Nett som ein pornofilm. Fyren i studio sat berre og smilte, og tykte det var kult å koma på fjernsyn. Då han vart spurd om kvifor han laga slike filmar, svara han at dei gjorde det for moro skuld. Eg smilte med han.

For mange år sidan gjekk Arild Østin Ommundsen på Fjernsynsproduksjon ved Høgskulen i Stavanger. I eksamensfilmen sin Tre gutter, brukte han Pål Jackman som skodespelar, og Erik Anderson som fotograf. Han hadde vorte kjent med Pål på eit tidligare fag, diskutert Heidegger på nattklubbar, boksa og høyrt på Chet Baker. Erik var uteksaminert frå Fjernsynsproduksjon året før. I løpet av den filmen fann desse tre kvarandre. Resultatet var produksjonsselskapet Tres Cojones!. Dette selskapet stod bak ei rekkje filmar i åra som kom, og toppa det ved å vinna Gullstolen i Grimstad både i -98 (Påls Benny) og -99 (Arilds Før solen står opp).

Desse folka byrja og med film for moro skuld. Men no har Pål reist. Han har lage spelefilmen Detektor på eit millionbudsjett. Heime i Stavanger slit Arild på med sin fyrste langfilm på eit minimalt budsjett. Dei går tilsynelatande på to ulike vegar. Er det slutt på moroa?

Torget, Stavanger
Å, du verden. Visst er eg van med Vestlandet, visst er eg van med at veret skiftar. Men no har det vore sol, regn og snø om kvarandre så mange mange gongar at eg er komet ut av teljinga. Men folk ser ikkje ut til å bry seg. Dei handlar blomar til mor, fisk til middag og poteter som er økologiske. Det er høgtlesing av bibelen i kyrkja kl. 13. I hamna ligg American Explorer og tek om bord fire kilometer ekstra seismologiske kablar. Omkring meg mister ungar gassballonger som dei har fått hjå ein eigedomsmeklar. Dei stirer trist opp mot himmelen. Og i ei trapp står femti menneskjer og ser på ei filminnspeling.

Eg er her for å vera med på innspelinga av Mongoland, men dette kan ikkje vera dei. Eg skal ikkje treffe dei før seinare. Ei ung jente står og frys i ein merkeleg stilling. Ho siktar med ein pil og boge. Eg ser ikkje kva ho siktar på. Ho er sminka opp og er litt for lett kledd i dette veret. Men likevel står ho der. Og det er alt ho gjer. Eg får med meg fleire kamerainnstillingar, men ho berre står der med bogen sin. Eg spør ein fyr som frys veldig, men han kan ikkje seia noko. Det er «confidential». Det har den amerikanske regissøren sagt. Men eg lar meg ikkje stoppe. Eg kjenner kameraassistenten, men han kan i grunnen ikkje seie noko meir. Det heile er diffust. Ein slags blanding av reklame, kunst og informasjonsfilm. Det er slik det ser ut. Men interessa blant folk er stor. Ein spør om det er den nye James Bond-filmen og ler. Dei stiller seg opp og stirer, held seg på god avstand. Det vert heilt tomt på torget framføre kameraet. Difor har filmlaget hyrd ti statistar til å gå på tvers av torget. Men det fungerer ikkje heilt. Tagninga ender med eit heilt tomt torg. Neppe slik dei hadde tenkt seg det.

I det dei pakkar ned, må eg gå. Eg skal treffe Arild Østin Omundsen. Eg skal få vera med på ein typisk innspelingsdag. Han plukkar meg opp i sjefen sin bil nede ved Oljemuseet. På dashbordet ligg Morten Abel si siste plate. Arild fortel om flyturen i går. Han seier det er difor han snakkar så mykje. Nei, det var fyrste gongen på lenge han hadde flydd. Han hadde utvikla flyskrekk då han var oppe i eit helikopter i storm ved Stadt og det hadde rast ned over ei fjellside, og han hadde trudd at piloten hadde full kontroll, heilt til piloten kunne med den eine handa vise kor langt dei var frå å styrte. No hadde han flydd igjen, og overlevd. Det gjer han ekstatisk. På toppen av det hele får han fortelje om filmen sin.

Etter Grimstad hadde eg eigentleg bestemt meg for at eg ikkje skulle lage film på mange år. Før solen står opp er ein personleg, innadvent og lett depressiv film, og i løpet av året eg haldt på med den, så vart skiljelinjene mellom den eg var og det eg gjorde uklåre. Eg har talent for å vera litt deppa og full av angst og det hadde eg mykje av. Så eg tenkte eg skulle gjera noko heilt anna. Men på St. Hans fekk eg lysten attende, men eg ville laga ein heilt anna type film. Eg ville laga ein julefilm inspirert av gamle amerikanske filmar, It’s a Wonderful Life og slike som det. Men for eit halvt år sidan hadde eg aldri trudd at me skulle greie å skrive eit så langt manus, eg har alltid hatt respekt for dei som greier det. Men å skrive i lag med Gro-Elin, var som ein leik. Me kjende så godt til karakterane og til universet, at mykje gav seg av seg sjølv. Men det var ikkje før i november me sa: Hei! Me lagar jo ein spelefilm!

Filmlaget møtest heime hjå Vegard og Stian. Det er som å kome heim til kva som helst nokon og tjueåringar. Billige møblar, halvfull bokhylle og eit dyrt fjernsynsapparat som ikkje heilt passar inn. Men med vårt inntog vert rommet brått eit produksjonslokale. Fjernsynet vert skrudd av, sjølv om Carlton har Wolves i kne. Folk pensar med ein gong samtalen inn på filmen. Dei spør Arild kva klede dei skal ha på seg. Eit par briller som har vore sakna, har dukka opp igjen. Torstein kjem og lufter kameraet, dei diskuterer linser. Kristoffer klager over kor lei han er av å spele unge menn med eit indre problem. Han ber regissøren om ei skikkeleg skytescene, med svære pistolar, det treng ikkje vera skyting ein gong, berre han får ha pistol.

Arild fortel at skilja mellom filminnspeling og sosialisering er forsvunne. Alle er vener, eller er blitt vener via ein filminnspeling. Rollefigurane byggjer mykje på folk som eksisterer. Og sjølv om ikkje alle har lese heile manuset eller er med heile vegen, så er dei likevel til stades. Dei er ikkje som ein fjern skodespelar som berre gjer jobben sin og går heim. Og eg ser kva han meiner. Filmen er det desse folk gjer. Når dei ser attende på denne vinteren så kan dei ikkje seia at: «ja, og om kvelden laga me litt film.» Mongoland har vorte ein tilstand. Den er altoppslukande. Gro-Elin spør Vegard om han har tid til å vera med neste helg. Han svarar at han eigentleg har planlagt ein fødselsdagsmiddag for faren ilag med søstera si. Men OK, han skal vel presse det inn.

Det renn inn med fleire skodespelarar, kjende andlet frå filmar eg har sett. Ein lydmann kjem, sjølv om dei snakke med ein annan som ikkje trengte koma. Klapparar kjem i ein pose, dei finn ein DAT-tape likevel og dei vert einige om å byrje på ein ny rull film. Arild og skodespelarane øver på kjøkkenet og fjernsynet kjem på igjen. Carlton scorar. Dei kjem ut igjen frå kjøkkenet, og no må me berre vente på at det vert mørkt. Eg spør Arild om premissane til å lage filmen.

– Førti tusen frå kommunen, og no har me fått nokre tusen frå Vestnorsk filmsenter. Nokre kasser brus, catering frå diverse restaurantar, og det er det me har å gje folk. Om dei ikkje får mat, har dei ein tendens til å verta sure. Kameraet har me fått låna gratis av Nordnorsk filmsenter. Med har fire 800w-lampar, som me og har fått låna av ein fyr. Og det er alt. Så sånn sett, er me veldig avhengige av hjelp.

– Er dette ein god måte å lage film på?

– Altså …, eg vil ikkje snakka stygt om folk som lager dyra filmar. Eg tykkjer det er bra at det vert brukt mykje pengar på film, og eg tykkjer det skulle vert brukt mykje meir. Men eg trur samtidig at det hadde vore bra å laga eit klima der det er OK å lage ein film utan at den nødvendigvis treng å vera redninga for norsk film. Når det vert laga så få, så vert ein så fokusert på at den eller dei tre som vert laga per definisjon er norsk film. Og om dei då mislukkast, så ergo: norsk film er mislukka. Det beste hadde vore om ein kunne ha laga så mykje film at folk slappa litt meir av i forhold til de. Eg misunner ikkje Pål det presset. Eg meiner, folk var jo på han før han gjekk i opptak og lurde på om han var det nye norske håpet. Noko eg faktisk trur han er, men eg misunner han ikkje det presset. Men samtidig er jo ikkje slik me driv på eit bevisst val. Når folk snakkar om dogmefilm og avgrensingar, så er det i grunnen heilt fjernt for oss. Me har ingen behov for å legga på oss fleire avgrensingar enn det me allereie har. Me kunne ikkje ha laga ein fancy påkosta film om me ville. Så me prøvar eigentleg det motsette, å få mest mogleg ut av det vi har.

Så vert det endeleg mørkt ute. Me går ut. I kveld skal dei filme ei bilscene. Bilen Arild har fått låna er så vidt stor nok. Høge Torstein pressar seg sjølv og kameraet inn i passasjersetet. Arild sit i baksetet med to skodespelarar. Scena er ein del av finalen i filmen. Hovudpersonen liker ikkje bilar, eller båtar, eller fly. Han får angst. Men Taxisjåføren og Venen pressar han inn. Dei må få han ut til flyplassen. Det er alvor. Det handlar om kjærleik. Og igjen: dei tenkjer verkeleg ikkje på noko anna. Arild seier i frå, og dei er der med ein gong. Dei har ikkje tid til noko anna, dei skal på arbeid seinare. Det er eit slør av seriøsitet over det heile, til og med noko profesjonelt. Kameraet er klart, lyden er klar og dei skyt. Ei øving. To tagningar. Sånn, ferdig med det, no neste. Ut på landevegen. Eg fylgjer etter i fylgjebilen. Arbeidslampen frå Clas Ohlson lyser opp heile kupeen på bilen framføre oss. På eit tidspunkt held den på å kollidere i ei rundkøyring. Vel heime igjen syner Arild med ei hand kor nært det var.

Ein dags økt er ferdig. Folk pakkar saman utstyret og reiser til sitt. Nokon skal skjenke øl, andre på date, medan eg vert med Arild og Gro-Elin heim. Dei spanderar middag. Hadde Benny vorte refusert i Grimstad, kunne det vore Pål som inviterte.

– Pål var her rett før jul og synte meg og Erik den fyrste klyppen av Detektor. Og me vart jævlig stolte av det me såg, og den kjem til å verte dritbra.

– Du er ikkje bitter på at han stakk?

– Nei, ikkje i det heile. Hadde Pål vore ein annan filmfyr frå Stavanger, så hadde me kan hende ikkje hatt så mykje kontakt. Men sidan samarbeidet vårt er bygd på vennskap, så beheld me kontakten. Eg veit at eg treng råd, vink og støtte frå Pål, og eg trur at han treng det frå meg og. For meg så kokar det alltid ned om for eksempel Pål likar det eg gjer. Me er ein gjeng som har eit kvalitetsfilter, som eg er blitt avhengig av. Eg fortalde Pål at eg var litt misunnelig på han som lagde skikkelig film, mens me freser rundt og lagar gratisfilm. Men då innrømte han at han var misunneleg på oss ,på det me gjorde. Så det går begge vegar. Då eg var i Grimstad med Hevnens demon, så fekk eg så utruleg mykje peppar, at eg bestemde meg for at eg ikkje skulle la responsen på det eg lagar, bestemme min personlege lykke. Om du har andre målestokkar, andre referansar til kva som gjer deg nøgd, så er det enklare å vite kva du trives med. Det å føla at folket rundt deg har tru på det du gjer, at dei er fornøgd med det dei har vore me på, er det som gjer det gjevande.

Å, det er så herleg. Tenk å vera ein del av noko som verkar så solid. Berre laga film med venene dine, gjera suksess og berre ha det moro. Det var det alle burde gjort. Men når desse folka snakkar så er det med ein viss uro. Det skin igjennom at det ligg noko under. Dei kan gjerne hetse østlendingane, men samstundes er dei redd for at ikkje alle vil skjøne kva de seier i filmen. I det ligg ein tanke om ei verda utanfor si eige. Kan hende som publikum for filmen, kan hende ein framtidig arbeidsplass. Desse folka lagar ikkje film for seg sjølve. Men i det ligg et ei kraft, ein uro som gjer ein spent. Suksess i Stavanger har dei hatt lenge, men kva vil dei andre seie? Kunne ein ha klart det same utanfor Rogaland? Angsten vert ein drivkraft.

Nordhavn, København
I eit gamalt lagerhus ligg Digitalt Film Lab. Det er her Pål Jackmann klypper Detektor. Lokalane er kjempesvære. Verkeleg lyse og fine, med eit par kontorstasjonar i det opne rommet, og små redigeringsceller med glasvegger. Det minner meg om eit svært reklamebyrå. I den eine enden ligg eit kjøkken, for det meste i stål og grått, med espressomaskiner og open løysing. Her vert eg teken mot av ein av eigarane. Han spanderar vin og fortel entusiastisk om korleis det heile fungerer, om kor store fordeler det er å behandle filmen digitalt i postproduksjon og masse tekniske detaljer. Han viser meg arbeidsprøver frå ein svensk spelefilm dei held på med, korleis dei kan justera opp fargane i biletet. Han trykkjer på play, står klar og knipsar «Der», og eg myser, lurer på kva eg skal sjå etter og kva eg skal spørje han om når demonstrasjonen er ferdig. Det er ikkje naudsynt, han har kome i gang og fortel av seg sjølv. Han fortel at dei har nytta reklamefilmar til å finansiere utstyret og at dei frå no av helst vil arbeide med spelefilm. Fortel om at scope kan vera redninga for europeisk film. Om kor han mislikar filmane som er filma med videokamera, altfor store korn. Eg nikkar og seier eg er einig, men digitalt eller ei, ein kjem vel ikkje bort i frå at ein treng eit godt manus? Han berre ler.

Pål møter meg i kjøkkenet. Han lurer på om eg vil ha noko å drikka, eg takkar nei. Sjølv blandar han seg eit glas med sjokolademjølk. Han går rundt i tennissokkane og verkar nokså fortapt på denne framande planeten. Nett som då eg trefte han under innspelinga av Detektor. Han snakka liksom annleis enn dei andre. Rar dialekt og vitsar som ingen skjønte noko av, men dei lo likevel. Men så tar han meg med inn på klypperommet. Det er liksom innafor det store reklameuniverset, litt for seg sjølv. Det er like stort og fint, og med ei typisk overivrig dansk dame ved tastaturet. Og når dei snakkar saman skjøner eg at Pål har akkurat som under innspelinga etablert sitt eige mentale rom. Det er som om han ikkje legg merke til alle desse folka som spring rundt han.

– Den danske linken har vorte god og positiv for meg. Det er mange som har spurd om kvifor eg klypper filmen i Danmark. Eg føler litt at me har noko å lære derifrå. Dei har hatt ein filmskule lenge og ein tradisjon i gode filmar, ja heilt sidan tjuetalet. Dessutan budde eg tre, tre og eit halvt år i København då eg var liten. Eg snakka dansk før eg snakka norsk. Så det følast veldig godt å vera her. Men dei skjønar ikkje så godt kva eg seier, og eg prøver med nokre danske ord, men eg har ikkje dei rette lydane lenger. Men det kjennest naturleg å vera her, kan hende meir naturleg enn i Oslo.

Etter visninga av Benny i Grimstad i 1998 kom produsenten Edvard Dreyer opp til Pål og gav sine kompliment. Han hadde likt det han såg og foreslo eit samarbeid. Då juryen seinare sa meininga si og gav Pål Gullstolen, bekrefta det Dreyer sin smak. Eit halvt år seinare sendte han manuset til Detektor til Pål. Det kom heilt uventa.

– Eg heldt på å skriva ein film då manuset kom i posten, som eg då måtte frysa. Eg sleit med å velja, men min eigen var sjølvsagt ikkje finansiert. Men eg hadde i grunnen bestemt meg for at eg skulle lage den spelefilmen som me hadde snakka om så lenge. Spele den inn på nokre veker i Stavanger, samla dei du har, gjere det veldig enkelt, utandørs, lite rigging, litt røft. Det var eg heilt bestemt på å gjera. Men plutseleg skulle eg lage spelefilm i Oslo. Og det var eit sjokk. Eg var så førebudd på å ha mykje motstand og slite med den fyrste lange, som Arild no gjer med sin. Men eg sprang liksom berre over det leddet. Og det var i grunnen vanskeleg ein stund, å ikkje vera den som sleit. Men så flaug ut og las alle bøkene til Erlend Loe, som eg ikkje hadde lese. Eg tenkte eg skulle setje meg inn i hans univers. Det var vanskeleg å lesa eit skikkeleg manus, men eg følte eg hadde lært ein del av den førre filmen. Og no var heller ikkje dette manuset så vanskeleg. Eg fann ting i det som eg kunne relatere til meg sjølv, historier som eg visste eg kunne fortelje, mens andre var litt meir framande.

Forarbeidet gjekk uvanleg raskt, og i løpet av våren vart det bestemt at den skulle i produksjon. Men då staben skulle setjast saman, verka det som om Pål hadde gløymt alle venene sine.

– Sidan eg var debutant på spelefilm, manusforfattaren var debutant, produsenten var debutant, så måtte me ha sikre folk bak, ein fotograf som har erfaring med spelefilm, ein innspelingsleiar med erfaring, ein klyppar. Eg meiner jo at me har habile folk i Stavanger. Me snakka jo om det, eg og Erlend, at om finansieringa ikkje gjekk i orden, så skulle me laga ein på super 8. Men eg ville jo ha med folk frå Stavanger, men problemet er at med ein gong ein har innspelingsleiar frå Oslo, så vil han ha med sine folk. Det er ikkje så mykje ein kan seia på det heller.

– Men det er jo din film?

– Jo, men det å setja saman staben er jo produsenten og produksjonsleiaren sitt ansvar. Og det var jo ein fordel å vera godt kjend i Oslo og masse slikt. Og me har jo aldri hatt peiling på script og sånn i Stavanger. Men eg fekk jo med nokre skodespelarar, og ein eg spurde takka jo nei fordi han skulle på surfetur.

– Korleis opplevde du å arbeide med ukjende folk?

– Det var veldig god stemning på Detektor. Eg følte på ein måte at det var ei vidareføring, med masse bra østlendingar. Det var mykje humor på settet, og eg fekk eit godt samarbeid med fotografen og skodespelarane. Og eg hadde jo ein entusiastisk produsent og veldig god regiassistent, så eg følte meg fort heime. Forskjellen var at det var betaling, at det var eit slikt press og at det varte så lenge, over ein månad. Eg er van med å gi maks jern kvar dag, men no, når helga kom og me tok ein øl, så måtte eg berre heim. Det var ganske hardt. Kor mykje pengane styrte, scenar hulter i bulter, skodespelarar som ikkje hadde tid, locations ein ikkje fekk, locations som var miste av di Clinton kom på besøk. Det med tid/pengar var det største sjokket. Og då dei byrja å diskutere om det skulle vera romartall eller vanlege tall på klapparen, då skjønte eg at eg var i ein annan divisjon.

– Kor var forskjellen frå tidlegare innspelingar?

– Du veit når du lagar film der folk ikkje får betalt, så har du eit samvit for at folk skal ha det gøy på settet, at du ikkje berre trumfe gjennom alle dine eigne idear. Alle er der for å læra, så alle er ikkje supereffektive. Så ein må vera litt rund. Folk kan jo berre gje deg et blikket som seier at me «slit vettet av oss her, me sov berre fire timar i natt». Og det har dei rett til. For det er du som får klippa filmen og får all æra. Og plutseleg lagar eg film i Oslo og det er ingen av dei som er med.

– Ja, kva sa dei?

– Eg hugsar eg sleit då det stod så mykje om meg i avisene. At kvar gong folka i Stavanger bladde opp i Dagbladet eller i Rogalands Avis, så stod det noko om meg, for eg kom jo med plate samtidig. Det var ikkje så moro. Då kjente eg litt ein sjølvpåført jantelov: «Kven er det han trur han er? » Då skjemdes eg litt. Og når journalistar spør om «Kva er galt med Film-Noreg?» og «Skal du redda norsk film? », då ryggar eg litt. Då eg var heime i helga fekk eg jo spela ei mikrorolle i Mongoland, som utflyttaren som kom heim til heimbyen og ikkje fekk pusta. Det var jo meint som ein vits, men det gjorde skikkeleg vondt. Eg sat fyrst der og hissa meg opp i rolla, men det gjorde jo de andre og, og då kjente eg det stakk litt. Men eg er heime så ofte eg kan, i alle fall for å surfa.

– Flyttar du heim?

– Ein kan jo ikkje alltid laga film i Stavanger, det går jo på helsa laus, for ein må jo alltid jobba med andre ting for å tena pengar. Men eg følte det litt som at eg berre reiste. Men eg skulle jo til Oslo berre for å laga denne filmen. Og eg skal tilbake til Vestlandet for å laga film.

– Men ikkje gratis?

– Jo, eg har ikkje noko mot det. Eg er alltid blakk i slutten av månaden uansett. Så lenge du har nok pengar til mat og slikt. Men eg er nok blitt litt betre van. Før sette eg meg alltid i gjeld, enten med ein ny filminnspeling eller med bandet. Da med skulle ferdigstilla Benny, så måtte kameraten min ta opp eit lån i banken av di eg ikkje fekk. Så skreiv me ein pakt der eg skulle betala så og så mykje i månaden i to år framover. Slik me har gjort det i Stavanger, er at om eg har ein ide til film, så lagar me den filmen. Og om Arild har ein ide, så lagar me den filmen, og om Nina har ein ide så lagar me den filmen. Så det handlar mykje om dei individa i den gjengen der. Så på ein måte var det litt godt å koma til ein stad der ingen kjenner ein, der ein er regissøren og ferdige med det. Frigjera seg litt, og sjå om ein greier seg utan den gjengen, for då har ein ingen av dei å støtte seg på. For når ein tidligare har vore nervøs på manus, struktur eller er usikker, så har ein hatt eit nettverk med dei folka. Men no har eg meir måtte stolt på meg sjølv, så eg har følt meg litt åleine der. No har eg jo allierte innanfor dette prosjektet.

Det verkar tilfeldig. To gutar som finn kvarandre, som openbart har talent, lager knall film og får suksess. Men det kunne ikkje ha skjedd ein annan stad. For bak desse, eller meir ved sida av, er det ei utruleg mengde filmfolk som går på same vegen. På eit tidspunkt fann Statens Studiesenter det for godt å leggja ned dei regionale workshopane. Men miljøet i Stavanger insisterte og fekk støtte av kommunen. Filmforum Sørvest vart starta og med det ein tradisjon for ein fast kortfilmproduksjon i året. Denne årlege filmen vart i lag med videoworkshops drivkrafta i miljøet. Folk som har idear og manus kan søkje å få støtte. Filmmiljøet i Stavanger vaks fram og eksisterer på grunn av eit solid nettverk. Byen er akkurat passe stor til at ein kan ha ein viss filmproduksjon og til at alle som har lyst får vera med. Dei er ein heil gjeng. Dei kan til og med tola at nokon reiser.

Kvelden før eg reiste frå Stavanger sat eg i baren på Cementen og snakka med Arild. Det byrja å verta seint, men det var likevel ti-femten personar i lokalet. Eg spurte om kor mange av dei som var med i filmen. Han kikka seg rundt, såg på meg og smilte.

– Alle saman.

Sjå og lær. Bli ein gjeng.

Fra Z filmtidsskrift 71, nr 1 2000

Tweet

Til toppen | Utskriftsvennlig versjon